Të enjten e nxehtë të 13 gushtit të vitit 2020, një oficer policie u ndal përpara mureve antike në Porto-Romano. Eskavatori që lëvizte i shkujdesur pranë monumentit të kulturës, i kishte tërhequr vëmendjen oficerit që e njeh mirë zonën.

“Nga kqyrja e mëtejshme u vu re se në anën jugore murri është gërryer. Në ambientet përreth shikohen materiale inerte dhe mjete të rënda, si eskavator, vinç dhe kamionë”, shënoi oficeri.

Një ditë përpara se ai të mbërrinte në zonën për të cilën është përgjegjës për ta monitoruar, Inspektorati Vendor i Mbrojtjes së Teritorrit (IMT) në Bashkinë Durrës, kishte kërkuar mbështetjen e policisë për të mbajtur të pezullura punimet që po kryheshin pa leje.

Dorëzimi i materialeve nga policia në Prokurorinë e Durrësit më 3 shtator të vitit 2020, i hapi rrugën hetimit që vijon prej 3 vitesh dhe që nuk ka arriti të ndalonte shkatërrimin e qëllimshëm të monumentit nga kompania që po kryen punimet në zonë.

“Ajo që po ndodh me monumentin është një turp i gjallë”, tregoi i irrituar për Median Amfora, Prof. Dr. Apollon Baçe.

“Punimet që po bëhen në Porto-Romano po i humbasin vlerat e jashtëzakonshme historike Durrësit dhe të gjithë vendit”, shtoi ai.

Media Amfora ka raportuar më herët se në dhjetor të vitit 2021 u shkatërrua gati gjysma e monumentit, mure mbi të cilat dikur ngrihej porta hyrëse, e kuruar me qemer. Ndërsa dokumentet e reja zbulojnë se Prokuroria dhe Policia e Durrësit dështuan të ndalonin në kohë autorët, të cilët megjithëse ishin nën hetim e shembën monumentin e kulturës.

Zvarritjet e hetimit i hapën rrugën rrafshimit

Një kullë katërkëndore dhe një linjë muri fortifikues që gjenden në veri të Durrësit, janë shpallur monument kulture prej vitit 1948 dhe në vitin 2016 Ministria e Kulturës shpalli Zonën e Mbrojtur përreth monumentit, duke e kthyer në një prej objekteve më të mbrotjura ligjërisht në Shqipëri.

Por mbrojtja ligjore dhe i gjithë zinxhiri i institucioneve dështoi kur punimet e kompanisë portuale arritën kulmin. Përmes një koncensioni të miratuar nga Kuvendi i Shqipërisë në vitin 2015, që u zgjerua më vonë, “Shoqëria koncesionare Porti MBM (‘Multi Buoy Mooring’)”, një bashkim operatorësh i udhëhequr nga konglomerati “Kastrati Group”, e shkatërruan pjesërisht monumentin antik.

“Rreth 6 muaj më parë Prokuroria e Durrësit më ka thirrur për një proces verifikimi në terren. Më ka telefonuar një oficer i policisë dhe kam shkuar së bashku me të, për të parë situatën dhe ajo që verifikova në vend ishte një gjysmë muri i shkatëruuar totalisht”, tregoi arkeologu Apollon Baçe.

Ai shpjegoi se monumenti ishte shkatërruar pjesërisht, në pjesën më të rëndësishme që përbënte dikur hyrjen, prej nga mori edhe emrin, “Muret e Portës” në Porto-Romano.

“Gjysma e murit ishte shkatërruar në mënyrë të pakthyeshme. Mjetet që vazhdonin ende të punonin ndërsa ne ishim në terren. Një babëzi që nuk ndalet përpara asgjëje. Kjo ishte ajo që pashë”, shtoi Baçe.

Nga dokumentacioni që mblodhi Amfora nga institucionet përkatëse, rezulton se policia dhe prokuroria kanë dështuar që në fillim për të ndaluar aktivitetin e paligjshëm, megjithëse Drejtoria e Kulturës (DRTK) në Tiranë ju drejtuar disa herë për të marrë masa.

Pasi e regjistroi procedimin penal më 3 shtator të vitit 2020, Prokuroria e Durrësit vetëm 5 muaj më pas kërkoi ekspertizë për dëmet e shkaktuara në terren, teksa ndërtimi i portit vijonte me intensitet, fillimisht duke shkatërruar kodrën më veriore të qytetit.

Ajo vendosi të kërkonte ekspertizë pasi po hetonte për dy vepra penale, “Shkatërrim Prone” dhe “Shkatërrim i Veprave Kulturore”, parashikuar nga nenet 150 dhe 160 të Kodit Penal. Prokuroria i kërkoi ekspertizë DRTK-së Tiranë, e cila kishte njoftuar disa herë policinë dhe autoritetet e tjera.

“Në lidhje me këtë procedim, për sqarimin e plotë dhe të gjithanshëm të rrethanave të hetimit, është i nevojshëm kërkimi dhe marrja e të dhënave nga fusha e ekpertëve të trashëgimisë kulturore”, prarashtroi Prokuroria e Durrësit.

Por shpejt mungesa e një eksperti, të cilët janë të shumtë në këtë fushë, bëri që kjo çështje të mos hetohej shpejt dhe të mos dërgohej për gjykim. 8 muaj nga kërkesa e parë, Prokuroria ju drejtua përsëri DRTK-së Tiranë dhe e kujtoi se nuk kishte marrë përgjigje për kërkesën e parë për kryerjen e një inspektimi teknik.

“Në punimet e konstatuara në lagjen nr. 15 Durrës, gjatë këtyre punimeve a janë shkatërruar ose dëmtuar vepra kulturore ‘Muret e Portës’ Porto-Romano?!”, ishte pyetja që Prokuroria e Durrësit i drejtoi institucionit të specializuar për monumentet.

Eskavatorët e kompanisë koncensionare ishin më të shpejta se Prokuroria e Durrësit, që nuk gjeti dot ekspertë për mbi një vit, teksa monumenti kishte vetëm dëmtime dhe ishte në këmbë. Dhjetorin e vitit 2021 kompania shkatërroi monumentin e kulturës që ishte aty që nga shekulli V i Erës Sonë, megjithëse prokuroria po vijonte hetimin.

Arkeologu Apollon Baçe shpjegoi se nga kryqëzimi i të dhënave dhe analizave, rezulton se nga punimet me mjete të rënda, u shkatërruan 78 metrat perëndimorë të murit mbrojtës, nga kulla kuadratike e deri në det. Sipas tij kjo është pak më tepër se gjysma e gjatësisë së monumentit, që i plotë ishte 140 m.

Prokuroria e Durrësit bëri me dije se ky hetim udhëhiqet nga prokurori Gëzim Veizi dhe se nuk mund të bëheshin me dije detaje për shkak se po vijon dhe po ndiqej “me përparësi”.

Në shpjegimin që arkeologu Apollon Baçe bëri për Median Amfora, rezulton se është dëmtuar ndjeshëm gjysma lindore e murit të kështjellës, duke ja zhdukur gjurmët e elementit kryesor të fortfikimit, që ishte porta hyrëse dhe gjurmët e harqeve, qemeri.

Sipas tij shtresa e betonit dhe themelet e sheshit portual kanë mbuluar edhe themelet e murit antik të mbetur dhe janë shkatërruar shtresat kulturore.

Policia e Durrësit nga ana tjetër nuk ka të dhëna zyrtare për këtë krim ndaj veprave kulturore dhe mjedisit, duke mos referuar në përgjigjen zyrtare as dosjen që ka depozituar në prokurori prej vitit 2020.

“Nuk është bërë asnjë kallëzim në Policinë e Durrësit për këtë rast”, u përgjigj zyrtarisht Drejtoria Vendore e Policisë së Qarkut Durrës.

“Unë nuk kam më informacion se çfarë po bëhet me çështjen. Kam qenë dhe jam i gatshëm për çdo kërkesë që mund të bëhet në lidhje me monumentin dhe mbetem në pritje që përgjegjësi i shkatërrimit të monumentit të përballet me drejtësinë, kushdo qoftë”, komentoi prerazi Prof. Dr. Apollon Baçe.

Zinxhiri institucional u shkëput tërësisht

Fillimisht ishte Inspektorati Vendor i Mbrojtjes së Teritorrit (IMT) në Bashkinë Durrës që dërgoi një grup inspektimi për punimet e portit, më datë 2 qershor 2020.

Ata konstatuan se kompania po realizonte lëvizje dherash pa leje dhe vendosën gjobitjen e subjektit “Kastrati sh. a.”, me 50.000 lek. Por gjoba duket se nuk e ndali kompaninë që të vijonte me gërryerjen e kodrës, në të cilën ishte mbështetur muri i kështjellës.

IMT Durrës më 12 gusht “u dorëzua” përballë paligjshmërisë dhe kërkoi mbështetjen e Policisë së Durrësit dhe asaj bashkiake.

“Nga inspektimi në terren inspektorët e inspektoratit kanë konstatuar përsëri punime ndërtimi pa leje dhe për kundërvajtjen: Punime gërmimi, sistemimi dhe levizje të dherave pa leje përkatëse…”, i shkruajti IMT.

“Në kuadrin e bashkëpunimit institucional kërkojmë mbështetjen tuaj për të bërë monitorimin e subjektit dhe mbajtjen të pezulluar të kryerjes së punimeve, pasi subjekti vazhdon kryerjen e

punimeve…”, shtonte kërkesa zyrtare për policinë.

Shkresa ju përcoll edhe IKMT-së dhe së bashku me Policinë e Durrësit ata nuk arritën t’i ndalonin fizikisht punimet në terren, që kanë karakterin e “krimit mjedisor” dhe nuk rezulton të ketë të shoqëruar, të ndaluar apo presona të arrestuar për vijimin e punimeve pa leje.

Monumenti i Kulturës njihet si “Muret e Portës” dhe mendohet të jetë ndërtuar në shekullin IV ose V të Erës Sonë dhe është vlerësuar si një kështjellë e veçantë që e mbronte qytetin e Durrësit në anën më veriore.

Kompania shkatërroi edhe rrugën e vetme që e lidhte Durrësin me zonën bregdetare më veriore të varg kodrave, që kalonte përmes monumentit. Rrafshimi i kodrës mendohet se zhduku përgjithmonë edhe akropolin, pikën më të lartë të kështjellës, që nuk ishte dokumentuar plotësisht më herët.

Alarmin disa herë e shpërndau edhe Drejtoria Rajonale e Trashëgimisë Kulturore (DRTK) në Tiranë. Më 27 korrik 2020 ajo njoftoi se punimet për ndërtimin e portit rrezikonin ekzistencën e monumentit dhe kërkoi marrjen e masave për parandalimin e dëmtimeve serioze.

“Të meren masat e duhura nga ana juaj dhe të pezullohen punimet menjëherë, pasi veprimtaria ndërtimore mund të dëmtojë rëndë karakterin kulturor të zonës”, shkruan dokumenti i hartuar nga DRTK Tiranë.

Kërkesa ju dërgua në grup Inspektoratit Kombëtar të Mbrojtjes së Territorit, Inspektoratit Vendor të Mbrojtjes së Teritorrit në Bashkinë Durrës dhe Drejtorisë së Përgjithshme të Policisë së Shtetit. Në dijeni të kësaj u vendos edhe Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore dhe Ministria e Kulturës.

IMT Durrës kishte kërkuar që në qershor ndihmën e policisë për ndalimin e punimeve, të cilat nuk u ndërprenë edhe pas gjobitjes së kompanisë. Por edhe pas regjistrimit të procedimit penal në prokurori, më 3 shtator 2020, asgjë nuk ndryshoi.

Një dokument i panjohur më parë tregon se DRTK Tiranë më 31 mars 2021 ka njoftuar Ministrinë e Kulturës dhe Institutin Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore (IKTK) se nga inspektimi në zonën e mbrojtur po kryeheshin punime, të cilat ishin të përsëritura.

“Janë bërë gërmime të thelluara në skarpatën e kodrës dhe gërmimi i pjesës së murit që eshtë në krahun jugperëndimor, krahu i kodrës”, njoftoi DRTK Tiranë.

Ky ishte paralajmërimi i fundit përpara se kjo pjesë e kështjellës të rrafshohej e gjitha nga kompania në dhjetor 2021, teksa ishte nën hetim nga Prokuroria e Durrësit.

Ministria e Kulturës dhe IKTK nuk lëvizën as gishtin për ndërhyrjet që po shkatërronin monumentin e kulturës, teksa nga ana arkeologjike punimet ishin pa leje dhe nuk kishin marrë miratimin e institucioneve të kulturës.

Pasi kompania dorëzoi raportin e vëzhgimit arkeologjik tokësor dhe nënujor, në vitin 2017, Këshilli Kombëtar i Arkeologjisë vendosi që punimet të vijonin duke kontraktuar një subjekt të licensuar në arkeologji, për të monitoruar punimet.

Ky është një nga kushtet për të vijuar punimet, të cilin kompania nuk e plotësoi asnjëherë dhe megjithatë Ministria e Kulturës apo Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore (IKTK) nuk e paditën kompaninë.

“Instituti Kombëtar i Trashëgimisë Kulturore nuk ka asnjë proces gjyqësor të hapur në lidhje me zbatimin e këtij projekti”, u përgjigj zyrtarisht IKTK.

Shumë hetime, asnjë rezultat

Projekti kontrovers për ndërtimin e një porti hidrokarburesh në Durrës përveçse doli jashtë objektit fillestar që u miratua në Kuvendin e Shqipërisë, që ishte vetëm port për lëndët djegëse, rrugës u zgjerua edhe në port për përpunimin e mallrave, duke zgjeruar edhe konfliktet për tokën.

Flota Detare është një tjetër institucion që sipas të dhënave të Medias Amfora e kallëzoi 2 herë kompaninë në Prokurorinë e Durrësit, e cila ashtu si në rastin e murit antik, ka dështuar të gjejë përgjegjësit për shkeljet ligjore.

Për kallëzimet e depozituara deri më tani për “Shoqërinë koncesionare Porti MBM (‘Multi Buoy Mooring’)”, Prokuroria e Durrësit bëri me dije se nga 3 çështje të nisura, 2 janë nën hetim dhe 1 tjetër është pushuar.

Por Amfora zbuloi më herët se prokuroria ka pasur edhe 2 hetime të tjera, për të cilat mori vendimin e mosfillimit të hetimeve. Ato ishin për një kallëzim të depozituar nga Inspektorati Vendor i Mbrojtjes së Territorit të Bashkisë Durrës dhe një tjetër për kallëzimin e depozituar nga Piro Bare, administratori i kompanisë tjetër koncensionare të portit më të hershëm të hidrokarbureve, “Romano Port”.

Prokurorja Teuta Rrudha e nuk e nisi hetimin për kallëzimin e IMT Durrës për ndërtim pa leje dhe aktualisht prokurorja Rruga po heton një tjetër kallëzim, të regjistruar më 7 prill të këtij viti, nga Komanda e Forcës Detare, për veprën penale “Shkatërrimi i pronës nga pakujdesia”.

Forca Detare dështoi të mbronte pronat e saj, njësoj si institucionet e kulturës, të cilët nuk patën reagimin në kohë të Prokurorisë së Durrësit. Për procedimin tjetër penal, të datës 11 shtator 2020, mbi kallëzimin e Komandës së Forcës Detare, u kërkua pushimi i çështjes prokurori në atë kohë, Bledar Bejko.

Për shkatërrimin e monumentit të kulturës arkeologu Apollon Baçe tregoi se ai nuk kishte vlerë vetëm për Shqipërinë, por ishte pjesë e historisë së arkitekturës ushtarake, si një nga rastet e ralla të mureve barrierë për mbrojtjen pjesore të qyteteve, që në Antikitetin e Vonë ishin vetëm 5 të tillë në rajon dhe përfaqëson vlera të trashëgimisë kulturore botërore.

Pas shkatërrimit të pjesshëm të monumentit “Muret e Portës” në Porto-Romano, përgjatë këtij vitit aktivistët dhe organizatat joqeveritare kërkuan që të merren masa për të mbrojtur kullën dhe pjesën e murit që ka mbetur ende në këmbë. Monumenti u propozua që të përfshihet në programin “7 Monumentet më të rrezikuara në Europë”, të Organizatës Europa Nostra.